2.2.2 Armenia
Men det er Armenia, høglandet rundt Van-innsjøen og mot Sewan-innsjøen som er heimlandet deira. Det er år 521 før Kristus under Dareios I. at namnet Armenia blir nemnt for første gang på ei innskrift som framleis blander det saman med uratærane. 334 før Kristus invaderer Aleksander den store Armenia og etter denne tida måtte mange armenske fyrstar betale tributt til etterfølgjarane hans. Kong Artaksias I. (190-
Det er ein tradisjon som fortel at to av Jesu læresveinar, Taddeus og Bartolomeus,[7] kom til Armenia i året 60 e.Kr. for å forkynne evangeliet og at det var folk til og med i kongehuset som tok imot den kriste trua, medan kongen sjølv forfølgde dei kristne. Begge skal har blitt gravlagd i det som denne gangen var armenske områder, men som i dag ligg i Iran og Tyrkia.
Det stridast om Armenia som stat blei kristna 301 eller 313. Men det er einskap om at dette skjedde gjennom Gregor opplysaren. I 280-årene vant han kongen, Tiridates III. for kristendommen. Det var ein av etterfølgjarane til denne kongen som enten 301 eller 313 bestemte at kristendommen skulle være den offentlege religionen og som på denne måten gjorde Armenarane til det første kristne folket i verda.
Den kristne trua skulle bli viktig for identiteten til armenarane fram til i dag.
Alt i 451, samstundes som konsilet var samla i Kalsedon, mista armenarane sin statlege suverenitet mot persarane ved Avaryr.
Sidan den gongen har dei vært ein kasteball mellom forskjellige makter og Landet har vært delt først mellom Persia og Bysants og seinare Osmanane og Russland.
Berre under Bagratidane mellom 885/886 og litt inn på 1000tallet blei det for siste gang eit sjølvstendig kongedøme på det armenske høglandet. Men etter kvart erobra den bysantiske hæren eit fyrstedøme etter det andre, fram til dei tek hovudstaden Ani i 1071. Mange armenarar flytta nå til Lilleasia.
Desse klarer mot slutten av 1000talet å etablere eit eige fyrstedøme i Kilkilia som i skuggen av korstoga blir forfremja til kongedøme i 1199. Då Sis hovudstaden til denne staten 1375 blir erobra av dei egyptiske Mamlukane, mista armenarane den siste staten sin fram til etter den første verdskrig.
Gjennom dei russisk-tyrkiske krigane på 1800talet sikra Russland seg kontrollen over Aust-Armenia, medan Vest-Armenia blei under osmansk kontroll. Då det osmanske riket på Berliner Kongress i 1878 mista mykje makt på Balkan blei også situasjonen for armenarane i dette riket verre.[8] Mot slutten av 1800tallet skjedde det fleire pogromar mot armenarar der fleire hundretusen mista eigedom og livet.
Men det som byrja den 24. april skulle overgå alt som hadde skjedd før: ”Armenarane si svarte natt”. Nesten heile den vestarmenske eliten , over 600 stykk blei fengsla: parlamentsmedlemmer, intellektuelle, forfattarar, legar, prestar, journalistar … Seinare blei dei deportert og berre 8 til 10 av dei overlevde heile aksjonen. Og dette skulle berre være starten på det som skulle bli det første genocidet, det første folkemordet på 1900tallet.
Den tvungne massedeportasjonen av osmanske armenarar blei planlagd og organisert av Ungtyrkane som sidan 1908 sat i nøkkelposisjonar i det osmanske riket. Armenarane blei sendt i sirklar i ørkenen fram til dei døydde av svolt og tørst. Det stridast om kor mange armenarane som omkom under deportasjonane. Medan tyrkarane fram til i dag nektar folkemordet og påstår at det berre var 300 000 vestarmenarar som omkom under første verdskrig[9], skriv andre kjelder om opp til 2 millionar døde armenarar. Den tyske presten orientalisten Johannes Lepsius som allereie tidleg på slutten av 1800tallet hadde engasjert seg for armenarane og som 1918 på oppdrag frå det tyske UD skulle undersøke den tyske posisjonen til armenarane, skriv at det etter statistikken hans var 1 845 000 armenarar i det osmanske og at 244 000 av desse klarte å flykte, medan 1 396 350 ble deporter eller døde.[10]
Nokre av armenarane fann denne gongen tilflukt i det heilage landet.
Dokumenta til Lepsius og besøket på ein armensk barneheim i Syria, inspirerte den tysk-bøhmiske, jødiske forfattaren Franz Werfel, til å skrive sin kjente roman: Die „Die vierzig Tage des Musa Dagh“[11] som handlar om 5 000 armenarar som klarer å rømme på Mosefjellet, Musa Dagh, og der dei fleste blir berga til slutt. Det var denne romanen som blei publisert i 1933 som klarte å skape merksemd om det som hadde skjedd med armenarane i heile verda. Den gjorde også eit sterkt inntrykk på meg. Ein armensk prest sa eingong om den: „Vi var ein nasjon, men det var først Franz Werfel som gav oss ei sjel.“[12]
Som følgje av første verdskrig klarte armenarane i det russiske Aust-Armenia mellom 1918 og 1920 for første gang på fleire hundre år å etablere sin eigen stat: Den demokratiske republikken Armenia. Fredsavtalen frå Sèvres[13] i 1920 skulle sikre ein armensk stat beståande av både Aust- og Vest-Armenia. Men då tyrkarane mot slutten av dette året invaderte Armenia, bad kommunistane om hjelp frå Moskva. Den raude armeen invaderte resten av landet og Armenia blei som ein del av den Transkaukasiske sosialistiske sovjetrepublikken og ein del av sovjetunionen. I freden frå Lausanne 1922 fekk tyrkarane gjennomslag for det meste og Armenia blei redusert til ein liten rest.
Frå midten av 1920åra engasjerte Fridtjof Nansen seg sterkt for Armenia og dei armenske flyktningane.
Den 5. desember 1936 blei Armenia ein eigen sovjetrepublikk.
Den 7. desember 1988 øydela eit sterkt jordskjelv store deler av Armenia, men den 21. september 1991 blei det igjen etablert ein suveren armensk stat: Republikken Armenia. Til tross for konflikten om Karabakhregionen ser denne ut til å bli. Medan det i 1920 berre levde 780.000 menneske i dagens Armenia, er det i dag over 3,3 millionar. I 2009 blei grensa mellom Armenia opna og det ser ut som om forholdet mellom dei to statane er på veg mot ei normalisering. Sjølv om landet framleis er nokså avhengig av dei emigrerte armenarane, særleg i Russland og USA, så har det i åra mellom 2001 og 2008, vore vekst i næringslivet i landet med 13 %[14] for året.