Grunntrekk i teologien

Comenius tar utgangspunkt i følgjande tanke: Den ”uendelege, uforanderlege, urørlege og ubegripelege saligaste Gud”[34] er opphavet og grunnlaget for alle ting. Den verda som gud skapa er ”ikkje noko anna enn ein synleg skygge av den usynlege Gud, som bur i eit utilgjengeleg lys, og eit synleg bilete av den  usynlege og i seg sjølv levande sjølvstende som skinner att i spegelen av auga våre”[35]

Konsekvensen av dette er at gud verker i alle ting i verda og at han utfolder sin makt, visdom og godleik i vesenet til alle ting og gir den å kjenne der.[36]

Comenius bruker hjulet på ein spesiell måte for å gjer sine teologsike  tankar synleg. ”Verdas hjul” omskriver han med følgjande ord:

”Slik er også hjulet for verda: midtpunktet for det er den usynlege Gud, som frå æve til æve består i seg sjølv. Men då han ynskja å gjere seg synleg, laga han ein synleg ring rundt seg sjølv ut av seg sjølv nemleg denne verda. Og denne  fulla han med mange slags skapningar, som alle kjem frå han som deira midtpunkt, og som atter fordeler seg, slik at det ser ut som om kvart einaste har si eiga substans og sitt eige vesen.”[37]

Det som blir antyda her i den siste setninga, blir ennå ei oppgåve for oss under omgrepet ”Eigenart”, som vi må sjå nærmare på. Kvar skapning også mennesket har sin plass og sin ordning i den verda som gud skapa. Jo nærmare han er ved midtpunktet, hos Gud, jo meir trygd og stabil får han kjenne seg slik at han kan utforme livet sitt. Men når mennesket gir mogleik til å bli leia bort frå midtpunktet, då vil livet hans går i oppløysning i ufred, tidtrøyte og forvirring. Ansvarleg for om eit menneske er nære eller fjern midtpunktet er sjela: ”som har sitt opphav frå himmelen, dvs. immediate  frå Gud. Fordi av han blei ho pusta inn i mennesket i starten og er … ingenting anna enn eit innpust frå den allerhøgaste. Og difor har den fått eigenskap som tidlegare var i gud , nemleg eit sånt lys i forstanden at den klarer å sjå og å gjere forskjell på alle ting og at den har i seg ein fri vilje til å bestemme seg for noko eller velje noko. ”[38]

Slikt sett er mennesket guds speglebilete som fekk mogleiken til å fjerne seg frå gud eller å bli nær midtpunktet hans. Det som er respektive  midtpunktet og plassen som gud har vist til mennesket, det er å formidle mellom gud og verda. Den oppfyller seg i det at menneska tener gud og skapningane tener menneska. Midten mellom å være underdanig  overfor Gud og å være herre over skapningen stadfester særstillinga til mennesket i kosmos og gir han ein merkeleg verdigheit.

Når ein oppsumerar viser eg guds ordning, der mennesket har sin fast plass, slik: Gud skapa verda. Alt som er skapt er eit speglebilete av gud. Det i relasjonen til gud den får sitt vesen, sin identitet. Menneske er skapa etter guds bilete, og fekk sitt vesen frå Gud slik som alle andre skapningar. Gud har vist han til formidlarrolla mellom skaparen og dei andre skapningane. Men mennesket står heile tida i fare for å miste posisjonen i midten. Fordi han har fridomen til å velje og orienterer seg meir mot skapningane og dermed seg sjølv enn skaparen. Det er det problemet som Comenius ser seg konfrontert med. Han skriver om det: ”Dei fornuftige byrja med den største uordninga med at dei gjekk borte frå midtpunktet og mista den . Det er difor dei nå går att og fram, og skader seg diverre i sitt uordentlege løp nok så mykje sjølv, jo dei riv også med seg andre skapningar når dei støytar dei og renn dei ned”[39]

Det er her labyrintane antydast. Menneska går seg vil i dei sidan dei reiv seg laus frå midtpunktet, frå Gud, og dei ynskjer ikkje lengre å kjenne og å godta den tilværeordninga som gud skapa. Gud er ikkje lengre midtpunktet av den menneskeleg eksistensen, men mennesket sjølv. Det er han som opphøyer seg sjølv til målet for alle ting og slik hamnar han i ei røynd som er  heilt utan subjektivt mål.  Denne mangelen på mål er det som meir og meir bestemmer tankane og handlingane for mennesket. Den uordninga som mennesket er årsak til, og som Comenius omskrivar nok så fargerik i sin ”Verda sin Labyrint og hjartet sitt paradis”  finnast det også bilete av i minna, forstanden, viljen og samvitet til mennesket. [40]

På grunn av at mennesket er sjølv ansvarleg får å ha mista ordninga, er den ”forskyva”, gale. Det er to omgrep som speglar denne ”forskyvinga”, galskapen, til mennesket:  mennesket sin subjektivitet og som resultat av mangelen på ein heimplass. Omgrepet subjektivitet som vi brukar i moderne språk ser Comenius slikt: ”når mennesket kjenner ein ekkel mot å la seg binde av Guds ordningar, når det berre ynskjer å være sin einen rådgivar, sin eigen vegleiar , si eiga verje, sin sjølveigen Herre og som resultat sin eigen gud. Og dette er opphavet av alt det vonde.”[41]

Gjennom at mennesket gir opp plassen som det har blitt vist til av gud og dermed gir opp eigenarten sin, blir vesenet han heimlaus. Eksistensen blir kjenneteiknet av ein ”mangel på ein heimplass”. Tapet av tryggleik og mangelen på den, ufred og varig sorg om å kunne oppretthalde seg sjølv, som utøser seg i å lage ny ”midlar” om og om igjen, det er det fæle resultatet.

I det Comenius gjer oppmerksam på problemstillinga til menneskets eigenart, i det han setjar spørsmålsteikn bak den, i det kjemper han  mot utvikklinga som har kjørt forbi han for lenge sidan i den åndshistoriske utviklinga. Eksemplarisk for dette er disputten med Descartes. For Descartes er mennesket ikkje lengre del av ei guddommeleg  ordning, der det får sin plass og sin tryggleik tilvist av gud. Mennesket finn tryggleik og bevisstheit på alle måtar i mennesket som erkjenner sjølv, i mennesket” som i  all tvil er bevisst på, at det er mennesket sjølv som tenkjer tvilen: Cogito ergo sum”[42] Denne tenkemåten frå Descartes har store følgjar , som Comenius prøver å kome over med sin siste åndelege kraft. For å antyde noko:

-          Det at Mennesket og verda,  subjekt og objekt, skapningen og skaparen,  dett frå kvarandre

-          Utviklinga av dei moderne naturvitskap som fører til ein nådelaus herredømme over og utnytting av naturen

-          Menneskeleg handling som bestandig må grunngi og rettferdiggjer seg av seg sjølv

-          Grenselaus produksjon av midlar som garanterar at ein klarer å oppretthalde seg sjølv[43]

Tankane til biskopen i Brøruniteten er i dag brennande aktuelt særleg med  tanke på alle dei vanskeleg utviklingane som menneska lid av. Dei får  K.-E. Nipkow, religionspedagog i Tübingen, til å få aninga: ”Kanskje er mykje i postmoderniteten ein tilbakevendt lengsel etter ei gamal heilstøypt verd, som gjekk fortapt”[44] og som Comenius prøvde å gjenvinne i ein tidsalder der fornunften gjorde seg sjølvstendig.

Dette seier i innhaldet sitt òg at Comenius ikkje stoppa ved å omskrive den menneskelege utviklinga.  Ikkje ”Verda sin Labyrint”, der det er forfengelegskap og blendverk som råder, men ”hjartet sitt paradis” er staden der mennesket kan finne att til sitt eigentlege vesen. Slikt må ein forstå den oppfordringa programmatisk som  pilegrimen får høre ved slutten av villferda si gjennom verda i ”Verda sin Labyrint og hjartet sitt paradis”: ”Snu! Ein gong og to gongar, og sidan eg ikkje visste kor eg skulle snu meg og blei trist, så ropa stemma for tredje gong: Su deg ditt der du kom ifrå , inn i huset til hjartet ditt og lukk døra bak deg.”[45]

Same ropet sendast til menneska i ”Centrum securitatis”. Comenius kjem frem til den på same måte enkle og retningsvisande konklusjonen:

”Nå har vi sett at ei kvar skapning, i himmelen og på jorda, er i fred og tryggleik, når den står i midtpunktet sitt, fordi det finner seg der i sin fullkomne heilskap og kan more seg der på sin naturlege måte. I motsetning til det er det fortapinga for skapinga når den flytter seg frå midtpunktet sitt, sidan den då møter forvirring som kaster den rundt frem til enden. Slik er det openbar at mot uro, pinsler, frykt og fare er det ikkje ann råd, enn at mennesket må returnere til midtpunktet sitt.”[46]

Korleis kan mennesket klare dette? Må det trekke seg sjølv ut ved sitt eige lugg slik som baronen Karl Friedrich Hieronymus von Münchhausen skal har fortalt om seg sjølv? I følgje Comenius møter Gud mennesket på to måtar for å gjer det mogleg å returnere til midtpunktet. For det eine har den usynlege Gud gjord ”midtpunktet til æva” synleg i Jesus Kristus og samstundes vist ”Kor og korleis vi kan kome til han”[47].

I Jesus Kristus openberrar Gud seg  sjølv  og mennesket kan finne att til Gud. Den som finn sonen finner også den himmelske far. Dette er den bibelske forklaringa som Comenius gir. Mennesket kan få att sitt opphavlege vesen gjennom Jesus Kristus og vinne att ro, fred og tryggleik. Men heimreisa til Gud er likevel knyta til ein avgjerdene føresetnad: Mennesket må tru på Jesus Kristus. Kva som ligg i denne trua omskriver Comenius med kraftige og drastiske ord med at han viser til at det ikkje er nok å berre ta Guds son til vitande. Den truande ”må også bli delaktiv av han, må krype til han, realsiere seg heilt i han, slik at vi skulle være i han og han i oss…”[48]

Den føresetnadslause etterfølginga etter Kristus som gir opp seg sjølv og er audmjuke, den er vegen som leiar att til midtpunktet, til gud.  Kristus er den sanne læraren, som er den einaste som kan leie mennesket ut av eigenarten og det heimlause livet, som det sjølv har ansvar for. Kristus er den som leiar ut og den som tar vare på mennesket, oppdragar og pedagogen for mennesket[49] .